Een streven naar duurzaamheid
Duurzaamheid is erop gericht om onze acties aan te passen met het oog op bescherming en instandhouding. Het vereist dat we erfgoed koppelen aan moderne strategieën voor milieubescherming en sociale cohesie en dat we nadenken over geschikte infrastructuren. De nieuwe werkwijze moet ook hiaten identificeren en de integratie van duurzaamheid in de dagelijkse praktijk actief verbeteren. Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium wil de cultureel-erfgoedsector ondersteunen om duurzamer te worden, onder meer door praktische hulpmiddelen te ontwikkelen om de transitie te ondersteunen. We spraken met Estelle De Bruyn, Annelies Cosaert, Wivine Roland-Gosselin en Elke Selter, de vier leden van de Cel duurzaamheid.
Een wereldwijde visie om erfgoedbehoeften aan te pakken
Estelle De Bruyn en haar team werken aan projecten gebaseerd op interdisciplinaire samenwerking. Ze bouwen bruggen tussen culturele erfgoedinstellingen en andere professionals zoals ingenieurs, architecten en hulpverleners. Deze projecten richten zich voornamelijk op rampenparaatheid, respons en energietransitie. "Als federale instelling hebben we een brede kijk op wat er in België gebeurt, maar we willen ook banden smeden met onze internationale partners," zegt Estelle. Een totaalaanpak van het probleem is essentieel, maar Estelle ziet haar team als bruggenbouwer: "Je kunt een brede en gemeenschappelijke definitie hebben van wat duurzaamheid is, maar het moet altijd worden toegepast op de specifieke behoeften van je instelling."
Een recent aandachtspunt is hoe culturele erfgoedinstellingen ondersteund kunnen worden bij het implementeren van energiebesparende maatregelen. Het kennen van de behoeften en capaciteiten van het veld is essentieel om dit aan te pakken. Het project Climate2Preserv richt zich op het ontwikkelen van een protocol, handboek en toolbox om middelgrote tot grote musea te helpen om energiebesparende maatregelen te integreren en tegelijkertijd de collectieomgeving op lange en korte termijn te verbeteren. Collega Annelies Cosaert, verantwoordelijk voor het project, begrijpt dat dit een moeilijke taak is voor musea. "Ze hebben vaak het idee dat ze beroep moeten doen op complexe klimaatcontrolesystemen om te voldoen aan internationale klimaatrichtlijnen. Maar die richtlijnen zijn geformuleerd voor nieuwe, luchtdichte gebouwen met collecties die gevoeliger zijn dan de permanente collecties die zich al gedurende lange tijd in onze musea bevinden.”
Men kan manieren vinden om het energieverbruik te verminderen door samen te werken met collectie- en klimaatbeheersingsspecialisten. Er kan bijvoorbeeld 10% tot 30% worden bespaard door de instellingen van verwarmings-, ventilatie- en airconditioningsystemen te wijzigen: "Veel mensen weten niet dat het voor collecties vaak beter is als het eerder koud dan warm is. De koude vertraagt natuurlijk verval." Natuurlijk beslissen culturele erfgoedinstellingen zelf welke maatregelen ze nemen en hoe ver ze erin gaan. Eerdere projecten, zoals Resilient Storage, waren gericht op kleine tot middelgrote musea, die vaak eerder beperkte middelen en personeelsaantallen hebben. Het KIK hielp hen, in samenwerking met projectpartners, om het energieverbruik in hun depots op korte termijn te verminderen. Om tegemoet te komen aan de dringende behoefte aan energiereductie heeft het team onlangs een praktische gids gepubliceerd met mogelijke energiebesparende maatregelen op de korte termijn op basis van het aanwezige type klimaatbeheersingssysteem.
Duurzaamheid, een kwestie van sociale verantwoordelijkheid
Duurzaamheid gaat niet alleen over het effect van acties die je onderneemt met het oog op een beter klimaat, maar het gaat ook over de sociale impact ervan. Voor Estelle is het belangrijk om te benadrukken dat erfgoed niet alleen een herinnering aan het verleden is. "Erfgoed draagt bij aan het welzijn van gemeenschappen. Het gaat over het hier en nu. Het geeft hen een gevoel van ruimte en samenhorigheid. Erfgoed geeft vorm aan onze dagelijkse praktijken en geeft betekenis aan wat we willen behouden." Ons erfgoed is gedeeld, het is van ons allemaal en we koesteren het als een gemeenschap: daarom hebben we het generaties lang doorgegeven en blijven we dat doen.
Wanneer een ramp zicht voordoet en erfgoed daarbij beschadigd geraakt, duurt de sociale impact daarvan vaak langer dan de materiële impact. Wivine Roland-Gosselin werkt momenteel aan een specifiek voorbeeld dat laat zien hoe het verlies van erfgoed een hele gemeenschap heeft beïnvloed. Het unieke 'Vervierse Bethlehem' in het Museum voor Archeologie en Folklore is een karakteristiek poppentheater dat gepaard gaat met een jaarlijkse viering die zijn oorsprong vindt in de 17de eeuw. De overstromingen van juli 2021 veroorzaakten aanzienlijke schade aan de poppen. "Vanuit materieel oogpunt zijn deze poppen gemaakt van eenvoudige knutselmaterialen," legt Wivine uit, "maar vanuit historisch en sociaal oogpunt staat hun gebruik, het zogenaamde immateriële erfgoed, op het spel." Dit was een groot verlies voor het museum, maar nog meer voor de gemeenschap omdat dit theater een deel van de geschiedenis en de sociale gebruiken van de regio weerspiegelt.
"We willen het museum helpen om het gemeenschapsgevoel in Verviers opnieuw aan te wakkeren via immaterieel erfgoed en zo deze traditie nieuw leven in te blazen, eerst door het Vervierse Bethlehem te restaureren, een taak die wordt uitgevoerd door de kunstschool Sint-Lukas in Luik, en vervolgens door een verhaal te herscheppen dat mensen samenbrengt." Een duurzame manier om ons erfgoed te conserveren en te restaureren is door gemeenschappen te integreren: "Betekenis wordt gecreëerd door de interactie tussen de mensen en het object, niet door het object zelf," zegt Wivine. Ze gelooft ook dat het de inwoners van Verviers zal helpen veerkrachtiger te worden en hun herstel te versnellen. De Bethlehempoppen en andere specifieke gevallen fungeren als casestudy's om methodologieën te ontwikkelen die in een andere context kunnen worden herhaald.
Uitbouwen van een crisisrespons
Als reactie op de overstromingen die in 2021 een deel van het zuiden van België troffen, richtte het KIK een crisiscomité op voor het behoud van cultureel erfgoed. Dit comité bracht vijftien erfgoedgerelateerde organisaties samen. "Het was een rol die we nooit eerder hadden gespeeld, maar het was een logische stap", legt Estelle uit. Elke Selter is de coördinator van het CHrisis-project, dat werd ontwikkeld in de nasleep van de overstromingen. Via dit project doen veel teams binnen het instituut nu onderzoek naar praktische oplossingen. Het Labo monumenten en monumentale decoratie onderzoekt bijvoorbeeld hoe gebouwen drogen na een overstroming; het Atelier glas en keramiek analyseert hoe keramieken voorwerpen die lange tijd in de modder hebben gelegen het best gereinigd worden; het Atelier textiel conserveert zwaar beschadigd liturgisch textiel "Het doel is om ons wetenschappelijk onderzoek te vertalen naar concrete oplossingen voor de erfgoedsector en om onze respons structureler en efficiënter te maken," licht Elke toe.
De uitdaging is groot, aangezien elk probleem specifieke oplossingen vereist en het team telkens nauw samenwerkt met de getroffen locaties en instellingen. De verzamelde kennis stelt ons in staat om beter te reageren op toekomstige rampen, of die nu verband houden met overstromingen, brand of zelfs gewapende conflicten. Estelle De Bruyn benadrukt het samenwerkingsaspect van dergelijke projecten: "Iedereen begrijpt dat we alleen door regionaal, nationaal en internationaal samen te werken tot duurzame oplossingen kunnen komen. We moeten samenwerken met bestaande structuren zoals het Nationaal Crisiscentrum en kijken waar, als erfgoedexperts, onze expertise van pas komt." Bij risicomanagement is wat vermeden wordt vaak verborgen, maar preventieve acties zijn het beste voor duurzaamheid. "Je kunt niet alles voorkomen," legt Elke Selter uit, "maar als er een nieuwe crisis komt, kunnen we de sector helpen om effectiever te reageren, om weerbaarder te worden." Daarom coördineert de Cel duurzaamheid een parallel platform, FEDERESCUE (Federal Rescue Strategy for Science & Cultural Heritage), dat alle federale wetenschappelijke instellingen rond deze thematiek samenbrengt en dat tot doel heeft om voorbereid te zijn op elk risico dat een grote impact zou kunnen hebben op het culturele erfgoed van de FWI's.
Al deze projecten vormen een stukje van de puzzel om een duurzamere erfgoedsector op te bouwen. De Cel duurzaamheid hoopt bij te dragen aan de ontwikkeling van een groter bewustzijn en betere praktijken door partnerschappen te versterken en een levendige dialoog tussen alle belanghebbenden in stand te houden.
Meer nieuws van KIK/IRPA
Belangrijke aanwezigheid van het KIK op de 20ste ICOM-CC-conferentie in Valencia
Meerdere collega's nemen momenteel deel aan de 20ste editie van de driejaarlijkse ICOM-CC-conferentie, een toonaangevend evenement op het gebied van erfgoedbehoud, die loopt van 18 tot 22 september in Valencia in Spanje.
Brussels retabel uit Milaan komt terug tot leven
Het altaarstuk de Aanbidding der Koningen, gemaakt in Brussel maar bewaard in Milaan, werd door het KIK in zijn oude luister hersteld. Het blijkt bovendien vervaardigd door de Bormans-beeldhouwersdynastie.