Ga verder naar de inhoud

Studie en conservatie van twee getroffen kunstwerken uit Verviers

Erika Rabelo en Violette Demonty, conservators-restaurateurs in het Atelier polychrome houtsculptuur, vertellen over twee polychrome sculpturen uit het Museum voor Schone Kunsten en Keramiek in Verviers die na de overstromingen van juli 2021 naar het KIK werden overgebracht voor studie en conservatie.

Mechels popje

Erika Rabelo: Deze Madonna met Kind, een zogenaamd 'Mechels popje' uit het begin van de 16de eeuw, is afkomstig uit het Museum voor Schone Kunsten en Keramiek in Verviers. Het beeld was tentoongesteld in een tentoonstellingsruimte in de kelder van het museum, die volledig onder water liep. Het water drong uiteraard ook in de vitrine. Zonder de vitrine zou het zeker weggespoeld zijn. Het beeldje werd twee dagen lang ondergedompeld in modderig en zeer giftig water, omdat het vermengd was met andere bestanddelen zoals stookolie, maar ook boter en kleine vezels van verschillende kleuren, waarschijnlijk afkomstig van fabrieken in de buurt.

Dat is de reden waarom het beeldje ook naar hier kwam, zodat wij precies konden nagaan hoeveel schade er was aangericht en de lagen polychromie konden bestuderen. Kennis van de gebruikte technieken stelt ons in staat een passende behandeling te kiezen. Wij zijn begonnen met een nauwgezette observatie met een binoculaire microscoop om een stratigrafische studie uit te voeren, d.w.z. de studie van de gekleurde lagen van het beeldhouwwerk. Tegelijkertijd werden de verflagen, na een reeks tests, opnieuw gefixeerd, zodat het beeldje kon worden gemanipuleerd. We vonden trouwens tijdens de behandeling een kleine stofluis, een insect dat gewend is in vochtige omgevingen te leven. Gelukkig was het geen kolonie.

Wij stelden onmiddellijk vast dat er zeer veel sterke opstuwingen waren op alle delen van het beeld, vooral op het kleed en de mantel. Dankzij het stratigrafisch onderzoek hebben wij verguldsel ontdekt, gepolijst en mat, maar ook azuriet in twee lagen, met verschillende granulometrieën en tinten. Azuriet is een zeer fluweelachtig blauw dat in die tijd veel gebruikt werd. Deze verflagen kwamen echter los van de drager, omdat de grondlaag zelf werd opgestuwd.

[Lees verder onder de foto]

KIKIRPA 03 x151757l small

Dankzij de fototheek van het KIK hebben wij foto's uit 1945 teruggevonden die de bewaringstoestand van het kunstwerk op dat ogenblik laten zien. We konden al een bestaand netwerk van craquelures zien. Door de overstroming zijn al deze netwerken weggevallen. De situatie was extreem. Een van de vragen was of na een dergelijke overstroming de oorspronkelijke polychromie kon worden vrijgelegd. Want wat we nu zien is niet de originele polychromie, het is een mengsel van grijs/blauw dat naderhand is overgeschilderd. Maar aangezien de onthechting heeft plaatsgevonden tussen de drager en de grondlaag, is het verwijderen van de toplaag zeer ingewikkeld, zo niet onmogelijk.

Daarom hebben wij het met twee lijmcampagnes alles gefixeerd en vervolgens voorzichtig met solventen gereinigd, na een reeks proeven om de meest geschikte behandeling voor het voorwerp te kiezen. Elk beeldhouwwerk is bijzonder en zal anders reageren op een overstroming: niet alleen de dragers zijn verschillend, de houtsoorten, de kleuren, maar ook de technieken van elke kunstenaar verschillen. Deze studie stelt ons in staat de degradatie van een extreem voorbeeld beter te begrijpen en voor elk object specifieke oplossingen voor te stellen. De behandeling is nu bijna voltooid. We wachten nog op de uitslag van het labo over een modderresidu. Het voorwerp blijft kwetsbaar en moet regelmatig worden gecontroleerd.

Wij stelden onmiddellijk vast dat er overal op het beeld heel uitgesproken opstuwingen waren. Dankzij het stratigrafisch onderzoek konden we vergulding, polijsting en ook azuriet, dat in die tijd veel gebruikt werd, ontdekken. Maar al deze verflagen kwamen los van de drager, omdat de grondlaag zelf opstuwde.

Erika Rabelo

Een beeldhouwwerk dat God de Vader voorstelt

Violette Demonty: Een ander beeld dat we in het atelier ontvingen stelt God de Vader voor. Het wordt gedateerd rond 1500 en maakte waarschijnlijk oorspronkelijk deel uit van een groter geheel, zoals een altaar of een retabel. Het kunstwerk maakt deel uit van de verzamelingen van het Musée des Beaux-Arts et de la Céramique in Verviers, waar het werd tentoongesteld in de kelder van het museum. Tijdens de overstromingen van juli 2021 stond het beeld meer dan 24 uur lang volledig onder water in modderig en vervuild water (een zuivel- en een wolfabriek bevinden zich in de nabije omgeving). Een staal van het slib wordt momenteel geanalyseerd door de laboratoria van het KIK.

We gingen naar Verviers voor het werk werd vervoerd om een facing missie uit te voeren. Dit bestaat uit het aanbrengen van kleine papieren verbanden op het oppervlak om de verzwakte delen te beschermen en zo het vervoer zonder verlies mogelijk te maken. Tijdens dit bezoek ter plaatse waren wij bijzonder aangedaan door de omvang van de schade, waarbij enkele onomkeerbare beschadigingen werden vastgesteld.

Het beeld van God de Vader vertoont verschillende lagen polychromie. Wij hebben een stratigrafische en topografische studie van het beeldhouwwerk gemaakt en geanalyseerd hoe de verschillende lagen reageerden na langdurige onderdompeling. De polychromie vertoonde indrukwekkende opstuwingsproblemen, op sommige plaatsen tot 1 cm hoog. De gehele polychromie is opnieuw bevestigd en bevindt zich nu in een stabiele toestand, maar deze ongekende situatie moet in het oog worden gehouden. Hout is namelijk een hygroscopisch materiaal dat water kan vasthouden en afstoten. De verflagen reageren op een andere manier.

Er werden kleine tests uitgevoerd om te zien of de oorspronkelijke polychromie kon worden vrijgelegd, maar dat bleek vrijwel onmogelijk te zijn. Hoewel de overschildering de oorspronkelijke polychromie op sommige plaatsen beschermde, sijpelde er water in de craquelures, waaruit bleek dat de schade onomkeerbaar was. In die zin werd de herbevestigingslijm geselecteerd op zijn omkeerbaarheid, zodat hij toekomstig onderzoek van de onderliggende verflagen niet zou tegenhouden.

Het werk is nu toonbaar en zal in het Atelier polychrome houtsculptuur van het KIK worden bewaard tot het museum van Verviers het in de beste omstandigheden kan ontvangen en tentoonstellen. Over deze studie zal een publicatie verschijnen in samenwerking met de collega's van de Cel preventieve conservatie en van de laboratoria.

Dit project werd mogelijk gemaakt dankzij een subsidie aan het KIK van de Staatssecretaris voor Wetenschapsbeleid, Thomas Dermine, voor de voortzetting van de hulpacties en de reflectie over de uitwerking van calamiteitenplannen en onderzoek naar de gevolgen van overstromingen voor het erfgoed.

KIKIRPA 04 x153124 small

Meer nieuws van het KIK

F3 P1 Foto 15

Restauratie Lam Gods onthult de ongeëvenaarde virtuositeit van de gebroeders Van Eyck

10.12.2024

Net als bij de eerste twee fasen van het restauratieproject van het Lam Gods stuiten de restaurateurs van het KIK in fase 3 op omvangrijke overschilderingen uit de 16de eeuw. Het wegnemen van de dikke en soms erg verdonkerde verflagen vereist veel tijd en concentratie, maar onthult geleidelijk de subtiele nuances die zo kenmerkend zijn voor de schildertechniek van de gebroeders Van Eyck.

Lees meer
20220922 Bonka KIK Preview 09149

Het KIK, kunst en wetenschap op BRAFA 2025

09.12.2024

Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) is trots op de nieuwe samenwerking met BRAFA bij de 70ste verjaardag van de kunstbeurs. De Brussels Art Fair vindt dit jaar plaats van 26 januari tot 2 februari 2025.

Lees meer