De kunstkamer van Cornelis van der Geest terug in topconditie

Het paneel kreeg daarom een integrale conservatie- en restauratiebehandeling. De originele verflaag werd er blootgelegd en geeft details prijs die jarenlang verborgen waren. Achter sommige oude vullingen van voegen en barsten kwam ook de originele verflaag terug vrij. Zo kregen de ogen van Willem van Haecht, die vermoedelijk zichzelf in de deuropening schilderde, hun originele kleur terug.

De grootste uitdaging was echter de structurele ondersteuning van het paneel zelf, dat schade had opgelopen door interne spanningen. Het eikenhouten paneel is namelijk opgebouwd uit zeven horizontale en één verticale plank die in tegengestelde richting krimpen en uitzetten. Deze voortdurende interne spanning leidde tot openstaande voegen en zichtbare beschadigingen in de verflaag. Om barsten en scheuren op te vangen werkte de restaurator hiervoor aan de achterzijde een flexibele secundaire drager uit met "tapered battens", gebaseerd op een innovatieve techniek uit de luchtvaartsector. Dat systeem zorgt voor een optimale flexibiliteit en is ontworpen op maat van het schilderij, in sitkaspar. De hoge elasticiteit maakt deze houtsoort uitermate geschikt om de bewegingen van de planken op te vangen zonder blokkerend te werken. Een flexibel inlijstingssysteem geeft het paneel maximale bewegingsvrijheid. Een speciale in de lijst ingewerkte klimaatbox beschermt het werk tegen schommelingen van temperatuur en luchtvochtigheid. Door de zorgvuldige restauratie van het houten paneel, de vooruitstrevende ondersteuning aan de achterzijde en de bescherming op maat is de duurzame bewaring van dit topstuk verzekerd voor toekomstige generaties.

De kunstkamer van Cornelis van der Geest is één van de pronkstukken uit de collectie van het Rubenshuis. Het werk is een eerbetoon aan de Antwerpse verzamelaar en een belangrijke visuele bron uit de 17de eeuw. Nieuw wetenschappelijk onderzoek van Ben van Beneden verrijkt de huidige inzichten en de complexe betekenis van dit schilderij.

In samenwerking met het Mauritshuis, dat eveneens een werk van Van Haecht bezit, wijdde het Rubenshuis in 2009 de tentoonstelling Kamers vol Kunst aan het schilderij en dit unieke genre dat in Antwerpen ontstond in het begin van de zeventiende eeuw. Deze constcamers tonen interieurs waarin werkelijke of fictieve kunstverzamelingen zijn weergegeven. Schilderijen bedekken de wanden, er staan afgietsels van befaamde antieke beelden, tafels met bronzen beelden, albums met tekeningen en prenten, antieke munten, globes, wetenschappelijke instrumenten, soms aangevuld met schatten uit de natuur, zoals zeldzame bloemen en schelpen. In constcamers bevinden zich vrijwel altijd mensen, heren – kunstliefhebbers, kunstenaars en andere belangrijke personages – en soms een dame, die de aanwezige kunst bestuderen en erover converseren. Het genre was een Zuid-Nederlandse specialiteit. Een van de grondleggers, Willem van Haecht (1593-1637), schilderde vooral collecties die gebaseerd waren op die van zijn broodheer, de rijke, kunstminnende vastgoed- en specerijenhandelaar Cornelis van der Geest (1555-1638). Van van Haecht zijn niet meer dan drie kunstkamers bewaard gebleven. Een vierde schilderij is sinds 1936 spoorloos. De drie bewaarde kunstkamers van Willem van Haecht worden beschouwd als de meest virtuoze exemplaren van het genre.

Net als de schilderijen zijn de meeste figuren die het vertrek bevolken gemakkelijk te identificeren. Hun namen laten zich lezen als een beknopte who’s who van de culturele elite van zeventiende-eeuws Antwerpen. Op de voorgrond toont de verzamelaar Van der Geest één van zijn pronkstukken, een Maria met kind van Quinten Massys, aan de aartshertogen Albrecht en Isabella, de landvoogden van de Zuidelijke-Nederlanden. Over hun schouders meekijkend voorziet Rubens het werk van commentaar. Staande achter het schilderij herkennen we ook Anthony van Dyck, terwijl in de groep linksachter de aartshertogen humanisten als burgemeester Nicolaas Rockox en Jan van de Wouwer zijn geportretteerd. Rond de tafel met kleine bronzen hebben zich een aantal vooraanstaande verzamelaars geschaard terwijl de schilders Jan Wildens, Frans Snijders en Hendrick van Balen zich uiterst rechts over een wereldbol buigen. Voor de portretten baseerde Van Haecht zich op bestaande portretten van Rubens en Van Dyck. Dit betekent dat de kunstenaar toegang tot al deze portretten moeten hebben gehad. Zeer recent is gesuggereerd dat Rubens en Van Dyck enkele van die portretten speciaal voor De kunstkamer van Cornelis van der Geest hebben gemaakt. De betrokkenheid van beide meesters bij de uitwerking van het schilderij moet dus nog groter zijn geweest dan tot dusver werd aangenomen.

In 1969 slaagden De Vrienden van het Rubenshuis erin De kunstkamer van Cornelis van der Geest aan te kopen op een veiling van Sotheby’s in Londen voor 24.000 Britse pond. Vanwege de Antwerpse oorsprong van het genre, de kwaliteit van het werk en de persoonlijke link met Rubens, werd deze aankoop voor het museum als zeer belangrijk ingeschat.

De aankoop was een spannende zaak. Bij de gegadigden zaten ook het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Brussel en het Rockoxhuis. In aanloop van de veiling trokken deze musea zich terug ten voordele van het Rubenshuis. Dankzij een ‘geste’ van de bank werd de gestelde limiet van 23.500 Britse pond om te bieden op het allerlaatste moment gehaald. 20% van de kosten is uiteindelijk betaald door vrijwillige bijdragen van verschillende instellingen en particulieren. Na een bijdrage van 60% van het toenmalige Ministerie voor Nederlandse Cultuur en 20% van de stad Antwerpen schonken de Vrienden van het Rubenshuis het schilderij aan het museum.

Op 18 maart 2005 werd het werk erkend als Vlaams topstuk. In mei 2021 werd het stuk door CODART, een internationaal netwerk voor museumconservatoren voor Noord- en Zuid-Nederlandse kunst opgenomen in de zogenaamde CODART Canon, een lijst van de 100 belangrijkste meesterwerken uit de Nederlanden. (1350 – 1750)