De Cel preventieve conservatie in de frontlinie van de overstromingen
Françoise Collanges is wetenschappelijk medewerker bij de Cel preventieve conservatie van het KIK. Dit team kwam als een van de eersten in aanraking met de catastrofes die zich vorig jaar, voornamelijk in Wallonië, hebben voltrokken.
Eenmaal de ramp zich voltrokken heeft, hoe kan de Cel preventieve conservatie dan helpen?
Françoise Collanges: Preventieve conservatie kijkt naar de beoordeling van risico's die een impact kunnen hebben op het erfgoed. Het gaat om risico's die zich heel langzaam ontwikkelen, zoals klimatologische problemen, denk maar aan vochtproblemen, en grote risico's, zoals overstromingen, branden en aardbevingen. Onze rol bestaat erin procedures en methodologieën op te zetten om deze risico's te beheren.
Waren er voorbereidingen op deze ramp getroffen, of was ze niet te voorzien of misschien zelfs niet denkbaar?
In dit verband waren er geen voorzieningen voor het erfgoed. In het kader van diverse regionale beleidsmaatregelen en binnen federale instellingen wordt al jaren gestimuleerd om noodplannen op te stellen en te anticiperen op rampen. De Cel duurzaamheid van het KIK heeft bijvoorbeeld de afgelopen jaren een strategie voor crisispreventie en crisisbeheer voor de federale wetenschappelijke instellingen ingevoerd. In werkelijkheid gebeurt dit vaak nog steeds ad hoc, meestal instelling per instelling, en is er geen bredere strategie op provinciaal, regionaal of nationaal niveau. Wanneer een dergelijk klimatologisch verschijnsel zich over zo'n groot gebied voordoet, blijft het momenteel onmogelijk om een evaluatie uit te voeren. Er is geen structuur als zodanig om de gevolgen van grote gevaren voor het erfgoed te beheren en er is geen verband met het bestaande crisisbeheer op het niveau van bijvoorbeeld het ministerie van Binnenlandse Zaken. Aangezien het KIK echter veel erkenning geniet en met veel mensen in het hele land samenwerkt, heeft zijn informele netwerk op bijna organische wijze informatie teruggekoppeld.
[Lees verder onder de foto]
Door de opwarming van de aarde zullen er waarschijnlijk meer van dit soort rampen plaatsvinden. Welke maatregelen zuller er worden ingevoerd voor de bescherming van het erfgoed?
Aangezien er niets voorbereid was en er geen enkel kader was, hebben wij keuzes gemaakt, met name om te begrijpen wat er op het terrein gebeurde, om informatie te centraliseren om de getroffen zones te lokaliseren en om een inventaris op te maken van het getroffen erfgoed. Binnen een crisiscomité, dat mede werd geleid door mijzelf en mijn collega Wivine Roland-Gosselin van de Cel duurzaamheid, verzamelden we alle vragen om hulp en brachten we mensen met elkaar in contact, zodat er effectieve hulp kon worden geboden. Wij hebben hiervoor samengewerkt met het Belgische Blauwe Schild (Blue Shield Belgium), die tot doel heeft alle passende maatregelen te nemen tegen natuurrampen en menselijke rampen die het roerende en onroerende erfgoed bedreigen. Zij heeft de organisatie op zich genomen van vrijwilligers ter plaatse.
Binnen onze specialisatie in preventieve conservatie zijn wij over het algemeen meer betrokken bij de voorbereidende aspecten van risicobeheer, door het opstellen van calamiteitenplannen en procedures die moeten worden gevolgd om de schade te beperken. Wij houden ons ook steeds meer bezig met de nasleep, door te bestuderen hoe de sites zich uiteindelijk kunnen herstellen en misschien weer open kunnen gaan. Wij stellen echter vast dat de getroffen locaties te kampen hebben met budgettaire problemen in een context waarin hun toeziende administraties zelf in moeilijkheden verkeren en er de voorkeur aan geven in de eerste plaats te investeren in de wederopbouw van scholen, wegen, enz.
Zijn de problemen nu, een jaar later, opgelost en kunnen de verliezen worden gekwantificeerd?
Op dit moment is er geen nationale evaluatie van de verliezen aan erfgoed en cultuur. Elke instelling en elke toezichthoudende administratie moet haar eigen beoordeling van de schade maken. Heel vaak blijft dit beperkt tot het beantwoorden van vragen van verzekeraars om een schadevergoeding te verkrijgen. Het is moeilijk voor hen om een object te melden als het volledig verdwenen is. De erfgoedwaarde van een kunstwerk is van weinig interesse voor verzekeraars.
Het is echter van essentieel belang om de schade te evalueren om te weten waar moet worden ingegrepen. Hoewel het KIK zich in een logische positie bevindt om hierop te reageren, beschikten wij niet over de middelen om evaluaties uit te voeren die zouden resulteren in cijfers of volledige beoordelingen.
Dat is wat wij nu zullen kunnen doen dankzij de extra middelen die recent door de Staatssecretaris voor Wetenschapsbeleid, Thomas Dermine, zijn toegekend. Wij zullen trachten de informatie in verband met deze crisis duurzaam te gebruiken door er de nodige lessen uit te trekken en in de toekomst een analyse te kunnen maken van de reële gevolgen.
Waar de labo's en de conservator-restaurateurs zich bezighouden met afzonderlijke kunstwerken, focussen wij ons in preventieve conservatie op het beheer van erfgoedcollecties in al hun verscheidenheid en omvang. Wij beschikten heel snel over informatie vanop het terrein die via de kanalen van het KIK tot bij ons kwam en waaruit bleek dat gebouwen waren getroffen en collecties volledig waren overstroomd. De situatie ter plaatse bleek zeer gecompliceerd.
Het KIK speelt door zijn geschiedenis een centrale rol, niet in het minst door zijn rol bij de inventarisatie van het Belgische erfgoed. Zijn veel niet-geïnventariseerde voorwerpen voorgoed verloren gegaan?
Tot in de jaren negentig heeft het KIK in het hele land talrijke inventarissen van kerkelijke goederen uitgevoerd. Deze taak is inmiddels overgedragen aan het lokale niveau. Elke regio heeft dus zijn eigen manier bepaald om zijn erfgoed te beheren. Voor de kerken in het getroffen gebied is het bijvoorbeeld CIPAR, een inter-diocesane vereniging, die tot taak heeft de kerkfabrieken te helpen bij het uitvoeren van hun inventarisaties en te zorgen voor een redelijke instandhouding van de goederen.
CIPAR bevond zich in de frontlinie met zeer weinig middelen. Wij verleenden ondersteuning omdat wij nog steeds die expertise in het veld hadden. Wij hebben ook samengewerkt met het bisdom Luik, dat ook zwaar is getroffen. Zij hebben een onderzoek ingesteld naar de schade die door de overstromingen aan het erfgoed is toegebracht. De complexiteit ligt erin om telkens opnieuw een werkwijze te vinden die bij de betreffende locatie past. Sommigen werken zonder problemen met elkaar samen, maar niet allemaal. Het hebben van een neutrale partij zoals het KIK is een garantie voor een ander perspectief, een andere deskundigheid.
Om de totale impact op een groot geografisch gebied te bepalen, is alleen het Waalse Gewest in staat gekwantificeerde evaluaties op te stellen. Dit is gedaan door AWAP (het Waals agentschap voor het erfgoed) voor geklasseerde gebouwen. Aangezien het beheer echter over verschillende diensten is verdeeld, is er geen sprake van een totale en volledige synthese. Stel dat ook Vlaanderen zo getroffen was, dan zou ook daar geen enkele instantie gemandateerd zijn om een synthese te maken van de situatie op landelijk niveau. Daarom denk ik dat het KIK een rol te vervullen heeft.
Voor privé-eigendommen ligt de complexiteit in het gebrek aan gegevens. De eigenaars denken er niet aan contact op te nemen met het KIK of met andere overheidsinstellingen en hebben geen duidelijk contactpunt om hun goed te laten registreren.
De beoordeling van de schade en het opvolgen van de ontwikkelingen zijn afhankelijk van informatie uit het veld. De administraties hebben via het crisiscomité informatie toegezonden, maar de particuliere eigenaars hebben er niet noodzakelijk aan gedacht aan te geven dat zij een probleem hebben gehad. In het geval van beschermde of gepleisterde gebouwen wilden de eigenaars een schadevergoeding en moesten zij een verklaring afleggen bij het AWAP. Maar alles wat niet op een lijst staat of geen plan heeft en niet afhankelijk is van een autoriteit voor controle, is onder de radar gebleven. Sinds januari zijn verschillende getroffen locaties ontdekt die nog niet eerder in de lijst waren opgenomen. Op privé-terreinen wordt de erfgoedwaarde, in de zin van waarde voor de gemeenschap, niet noodzakelijk op dezelfde manier ervaren.
Een eenvoudige reiniging en droging lost niet alle problemen op, zoals je een jaar later nog kunt zien.
Een jaar na de overstromingen zijn er nog steeds kerken die niet heropend zijn of naderhand gesloten zijn omdat schimmel- en vochtproblemen het gebouw weer ongezond hebben gemaakt. In overstroomde kerken zal, nadat de modder is opgeruimd en alle bevuilde voorwerpen te drogen zijn gelegd, schimmelgroei optreden. Door het slechte weer, zowel in de zomer als in de winter, droogden de gebouwen niet uit. Sommige mensen zagen schimmelgroei op plaatsen die niet waren behandeld. Dingen waarvan men dacht dat ze uitgedroogd waren, begonnen toch te rotten. Dus de schade gaat door als er niets wordt gedaan. De duur van deze nazorg is moeilijk in te schatten.
Denk aan het meubilair dat gebruikt wordt om textiel in op te bergen. Overstroomd, bedekt met modder, sommige bleven rotten. Deze zijn vernietigd omdat ze niet meer te herstellen waren. In feite kunnen we de collecties niet meer op hun oude plaats terugzetten omdat we niets meer hebben om ze in op te bergen. We draaien voortdurend in het rond met dit soort van problemen. Als je geen manier vindt om de situatie op een bepaald punt te stabiliseren, blijf je objecten verliezen.
[Lees verder onder de foto]
Denkt u dat er een manier zal zijn om sommige van de problemen op te lossen en dat een groot deel van wat is aangetast, gered zal kunnen worden? Zal het in de toekomst beter beheerd worden? En wat doet KIK om dit te bereiken?
Wat er gebeurde was, denk ik, vrij uitzonderlijk. Er was een grote inzet om een antwoord te vinden op een crisis van zo'n grote omvang. Dit is een zeer positief zaadje. Het was de eerste keer dat we zagen dat zoveel institutionele spelers in het land samenkwamen om te proberen een gemeenschappelijke oplossing te vinden. Het Belgische Blauwe Schild legde zich vanzelfsprekend op deze problemen toe en het KIK kon een deel van zijn slagkracht ter beschikking stellen. Het had echt een heel positief effect.
Op het terrein zien we nog steeds een verdere verslechtering. Dagelijks proberen wij de verantwoordelijken op elke locatie te helpen hun toestand te stabiliseren om verdere verliezen te vermijden. Wij ontwikkelen ook manieren om de restauratie te verbeteren, maar bij restauratie worden werken slechts één voor één behandeld, wat hoge kosten met zich meebrengt, vooral in vergelijking met een preventieve conserveringsbehandeling, waarbij een groter aantal werken wordt gestabiliseerd, maar die minder aantrekkelijk is voor financiers omdat zij minder waardevol is in termen van communicatie. Het vinden van een evenwicht in de financiële keuzes is moeilijk en de terugkeer naar een meer genormaliseerde situatie zal nog lang duren. De musea van Verviers, bijvoorbeeld, zijn nog steeds gesloten voor het publiek en hun volledige heropening zal jaren duren.
Ik blijf optimistisch, want we hebben veel gedaan en de balans had zwaarder kunnen zijn. Maar als we nu aarzelen met onze inspanningen, zal er niet veel nodig zijn om nieuwe schade te zien ontstaan. Bovendien zijn wij niet immuun voor nieuwe rampen van hetzelfde type. Deze overstromingen houden verband met de klimaatverandering. Ze zullen vaker voorkomen. Als wij niet in staat zijn deze crisissen te beheersen met doeltreffende middelen voor preventie en doeltreffende behandelingswijzen van collecties, zullen wij met steeds hogere kosten worden geconfronteerd. Hoe meer deze crisissen zich opstapelen, hoe meer we overweldigd zullen worden.
De actie van het KIK is dus interessant omdat wij met de combinatie van laboratoria, restauratieateliers en de documentatie van inventarisaties in staat zijn de problemen in hun geheel te bekijken en deze crisis te helpen bestuderen om er lessen uit te trekken. Wij bestuderen behandelingsmethoden voor bepaalde typen van voorwerpen die doeltreffender zijn en beter zijn aangepast aan alomvattende behandelingen. Dat wil zeggen, in plaats van één voorwerp tegelijk te behandelen, geven wij de voorkeur aan een stabilisatiebehandeling in partijen, om meer te redden.
Is het toegekende budget echt toereikend om het werk uit te voeren, of is het onvoldoende voor wat nodig zal blijken?
Het is niet alleen een kwestie van budget, maar ook van deskundigheid inzake deze overstromingsgerelateerde kwesties, bijvoorbeeld inzake meubilair en houten constructies, waarvoor er weinig deskundigen beschikbaar zijn. Zeker is dat deze extra middelen de specialisten van het KIK in staat stellen zich te concentreren op projecten die specifiek betrekking hebben op het in kaart brengen van de gevolgen van deze overstromingen, terwijl zij gewoonlijk volledig in beslag worden genomen door onderzoeksprojecten op langere termijn. Het KIK is de ideale plaats voor dit soort onderzoek.
Meer nieuws van het KIK
Uniek fondsenwervingsdiner in Antwerpen
Caroline Bastiaens, voorzitter van de kerkfabriek Sint-Jacobs, en Hilde De Clercq nodigen u en uw partner uit voor een exclusief fundraising dinner ten voordele van de restauratie van de Rubenskapel op donderdag 12 december om 18.00 uur.