De Kruisiging: het gestolen schilderij van de kerk van Sainte-Waudru in Bergen doorgelicht
Diefstal, verdwijning, arrestatie, repatriëring, teruggave... Sommige kunstwerken kenden een zeer bewogen geschiedenis. Zo ook deze Kruisiging, een schilderij van een Antwerpse maniërist dat in 1980 werd gestolen uit de collegiale kerk van Sainte-Waudru in Bergen. In 2021 werd het werk op vraag van de stad Bergen technisch en kunsthistorisch onderzocht door onze Cel beeldvorming en Labo dendrochronologie. Op dit ogenblik wordt het in de Artothèque van Bergen gerestaureerd door Paul Duquesnoy.
Stad Bergen
Spectaculaire diefstal en plechtige terugkeer na 38 jaar
In de nacht van 1 op 2 juli 1980 werd een spectaculaire diefstal gepleegd in de collegiale kerk van Sainte-Waudru in Bergen. De dieven stalen maar liefst 21 stukken, waaronder een belangrijk werk: een 16de-eeuwse Kruisiging. Het paneel van het bijna 2 meter hoge schilderij werd daarbij ontmanteld en de lijst werd achtergelaten in de kerk. In augustus 2017 vond men het schilderij toevallig terug tijdens een arrestatie in Italië. Begin 2018 werd het dan op de Belgische ambassade in Rome teruggegeven aan de kerkfabriek, om in mei van dat jaar plechtig te worden onthaald in Bergen.
Een reeks onderzoeken
Aan het einde van de eerste fase van de restauratie werd het schilderij toevertrouwd aan de Cel beeldvorming en het Labo dendrochronologie van het KIK voor een grondig onderzoek. Kunsthistorica Elisabeth Van Eyck doet in Quartiers d’histoires (Télé MB) de bevindingen uit de doeken: "We deden een beroep op de expertise van ons Labo dendrochronologie en maakten ook diverse wetenschappelijke beelden: infraroodreflectografie om de ondertekening te visualiseren, radiografie voor de studie van de drager en fotografie in zeer hoge resolutie. Die foto’s dienen om de schildertechniek te bestuderen en laten toe om stilistische vergelijkingen te maken voor het kunsthistorisch onderzoek."
De studie van het hout maakt het mogelijk om het schilderij bij benadering te dateren. Elisabeth Van Eyck: “We bestudeerden de drager van het schilderij, in Baltische eik, en konden zo een vroegst mogelijke datum van creatie voorstellen: het werk moet na 1504 zijn vervaardigd. Op de achterzijde van het paneel zie je duidelijk de vijf planken en zelfs werktuigsporen van het kappen en bewerken van het hout. De stijlstudie laat dan weer toe om de datering te verfijnen.
Het schilderij vertoont gelijkenis met de Antwerpse school in de jaren 1520-1530. Dat zien we aan het gebruik van levendige kleuren, vervormde lichamen, horror vacui en de opbouw van de compositie.
De identiteit van de schilder blijft echter een mysterie. Elisabeth Van Eyck: "In de Antwerpse productie is het heel moeilijk om een werk met zekerheid aan een kunstenaar toe te schrijven. De meeste schilders uit die school worden aangeduid met een noodnaam op basis van een bepaald schilderij. Dat wordt dan stilistisch vergeleken met andere werken.”
Er werd ook een reflectografie gemaakt van de Kruisiging. Die toont de ondertekening onder de schildering en had ook enkele verrassingen in petto. Elisabeth Van Eyck: "We hebben enkele verschillen gevonden. Zo had de kunstenaar een lans en een groep figuren getekend, die hij bij het schilderen achterwege heeft gelaten. De positie van de hand van de Maagd is veranderd. De palm wees oorspronkelijk naar boven, niet naar beneden. De knoop was hoger getekend en werd uiteindelijk ook beetje anders geschilderd.”
Als je het schilderij in zijn geheel bekijkt, zie je ook dat sommige figuren zijn afgesneden. Elisabeth Van Eyck: "Je ziet zelfs met het blote oog dat de figuur van de misdadiger niet compleet is. Zijdelings staan twee soldaten die ook zijn afgesneden, net als de heilige vrouw. De compositie was aanvankelijk dus groter. Op basis van de gebogen vorm van de onbeschilderde boord in het halfcirkelvormige deel van de drager maakten we een hypothetisch schema van de originele vorm: het centraal paneel van een triptiek met zijluiken. Bij dit type compositie wordt doorgaans op een van de luiken de Kruisdraging afgebeeld en op het andere de Verrijzenis.” Het schilderij wordt momenteel gerestaureerd in de Artothèque van Bergen. Vervolgens zal het terug pronken in de collegiale kerk van Sainte-Waudru.
Het mysterie van Hubert van Eyck en het Lam Gods opgehelderd ‒ Interdisciplinaire studie van de onderzoeksgegevens van de tweede restauratiefase
Ons interdisciplinaire team voerde, in samenwerking met de Universiteit Antwerpen, een doorgedreven studie uit van de gegevens verzameld tijdens de restauratie van het onderste register van het geopende Lam Godsveelluik (2016-2019). Zo wisten ze een van de grootste mysteries in de kunstgeschiedenis op te helderen: de precieze inbreng van Jan Van Eyck en zijn illustere oudere broer Hubert Van Eyck in de creatie van het Lam Gods.
