Mariaretabel met bewogen geschiedenis is terug in Boussu
Na twee jaar van onderzoek en restauratie in het KIK is het 16de-eeuwse retabel van de Maagd Maria weer thuis in de Sint-Gorikskerk in Boussu-lez-Mons, Henegouwen. Nadat het retabel drie keer het slachtoffer werd van diefstallen, is het kunstwerk nu grotendeels herenigd, gereinigd en tentoongesteld in de Kapel van de Heren.
Het Mariaretabel van Boussu is een meesterwerk gemaakt in de Zuidelijke Nederlanden dat gedateerd wordt in de vroege 16de eeuw. Kunsthistorici linkten het aan beeldsnijders Pasquier Borman of Maria Borman. Het is van eikenhout en was vroeger gepolychromeerd. In de 20ste eeuw viel het drie keer ten prooi aan dieven: in 1914, 1971 en 1981 werden elementen uit het altaarstuk gestolen. De beeldjes die in 1914 verdwenen, doken recent terug op en konden samen met het retabel gerestaureerd worden in het Atelier polychrome houtsculptuur van het KIK.
Gestolen beelden teruggevonden
Dankzij een schenking door de Nederlandse kunstverzamelaar Jacques Schoufour aan de Stichting Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam in 2006 zijn een deel van de gestolen fragmenten terug terecht. Het betreft de zes reliëfs op de voorgrond die in 1914 ontvreemd werden. Schoufour, liefhebber van middeleeuwse houten beeldhouwkunst, had ze in de kunsthandel gekocht. Het Museum Boijmans Van Beuningen stelde de figuurtjes in 2008 tentoon maar kreeg toen te horen dat dit gestolen fragmenten waren uit het Mariaretabel van de Sint-Gorikskerk van Boussu.
Na heel wat onderhandelingen met de gemeente Boussu en de vzw Gy Seray Boussu was het Rotterdamse museum van plan om de beelden in langdurige bruikleen te geven aan de Sint-Gorikskerk. Zo zouden zij terug bij de rest van het retabel gevoegd kunnen worden. Maar door ontoereikende klimaatcondities en problemen met de veiligheid in de kerk werd de bruikleen alsnog geweigerd. De hoop om de figuren terug naar Boussu te halen verkleinde, want bij gebrek aan een Belgisch-Nederlands protocol voor de teruggave van gestolen werken, kon er geen eerlijke oplossing gevonden worden.
In beslag genomen in M Leuven
De affaire kende een wending in 2019. M Leuven organiseerde toen de tentoonstelling Borman en Zonen met belangrijke werken van Brabantse beeldhouwkunst. Hiervoor leende het Leuvense museum de zes beeldengroepen van het Mariaretabel, die in 1914 gestolen waren, van het Museum Boijmans Van Beuningen. Omdat de beelden zo naar Belgisch grondgebied kwamen, was de Belgische wet van toepassing en kon de politie de retabelfragmenten op vraag van de kerkfabriek van de Sint-Gorikskerk en de vzw Gy Seray Boussu in beslag nemen. Het ging om een zachte inbeslagname, zodat de beeldjes toch nog tot het einde van de tentoonstelling in M Leuven mochten blijven staan.
Dankzij het Fonds Baillet Latour konden de zes reliëfs en het Mariaretabel in hun geheel onderzocht en gerestaureerd worden door het KIK vanaf januari 2021. Dr. Emmanuelle Mercier, hoofd van het Atelier polychrome houtsculptuur, was verantwoordelijk voor de behandeling van het kunstwerk. Zij werkte samen met Violette Demonty, Erika Rabelo en Jean-Albert Glatigny.
Puzzelen met behulp van BALaT
De behandeling bestond uit het verwijderen van stoflagen en van de donkere patina die de houten retabelfiguren bedekten. De figuren op de voorgrond, die in 1914 gestolen waren geweest, kenden gedurende de 20ste eeuw een andere materiële geschiedenis dan het retabel zelf. De uitdaging was dan ook om met de juiste reinigings- en retoucheertechnieken de beeldjes en het retabel terug tot een visueel geheel te maken. Tijdens het onderzoek en de restauratie stootten de experts echter op een ander probleem: de scènes in het retabel stonden helemaal niet op de juiste plaats.
Oude foto's van het altaarstuk van Boussu, genomen voor 1914, die zich in BALaT bevinden, brachten soelaas. Daarop staan immers nog de beeldengroepen die vandaag de dag in het altaarstuk ontbreken. Dat hielp bij de reconstructie van de volgorde van het verhaal dat de houten figuren vertellen. Op de achterkant van de diverse houten reliëfs uit het retabel stonden bovendien soms cijfers die konden bevestigen welk beeld waar hoorde te staan in de retabelkast. De studie van de oorspronkelijke bevestigingsmechanismen maakte de puzzel uiteindelijk compleet.
Het retabel voor en na restauratie
"Zowel de grote als de kleine scènes en zelfs het architecturale decor stonden volledig door elkaar op het altaarstuk. Het was een enorm puzzelwerk voor ons, met de dankbare hulp van retabelspecialiste Ria De Boodt, om het verhaal van de Maagd Maria weer in de juiste volgorde te plaatsen. Zeker omdat sommige reliëfs nog steeds ontbreken en bepaalde iconografische scènes weinig voorgesteld zijn in de kunstgeschiedenis."
Zeldzame rijkdom aan voorstellingen
Het reinigen van de beelden en het verwijderen van de patina's hielp om bepaalde details in de houtsculpturen vrij te geven en de rijke iconografie beter te begrijpen. "We vonden een aantal unieke voorstellingen terug, zoals die waarin Jozef twijfelt aan de maagdelijkheid van Maria, om zich dan in een volgende gebeeldhouwde scène te verontschuldigen", aldus Emmanuelle Mercier.
Nu het onderzoek en de restauratie door het KIK zijn afgerond - resultaten van dendrochronologie-onderzoek zullen nog volgen -, is het retabel van de Maagd Maria, mét de in 1914 gestolen fragmenten, sinds januari te bewonderen in de Kapel van de Heren in Boussu, beschermd tegen diefstal en stof door een vitrine die werd aangekocht dankzij het fonds Léon Courtin-Marcelle Bouché dat wordt beheerd door de Koning Boudewijnstichting. De kapel is vanaf mei 2023 elke zondagochtend geopend voor het publiek. Tot die tijd is het mogelijk om het altaarstuk op aanvraag te bezichtigen tijdens een rondleiding.
Het restauratieteam (foto) van links naar rechts: Violette Demonty, Emmanuelle Mercier, Erika Rabelo, Jean-Albert Glatigny.
