De Aanbidding der Koningen, een opmerkelijk retabel van Jan II Borman in Milaan
Lange tijd werd het altaarstuk de Aanbidding der Koningen in de basiliek San Nazaro Maggiore in Milaan toegeschreven aan een Duitse ambachtsman. Na een studie en restauratie in het KIK is gebleken dat het een meesterwerk is van een beroemde dynastie van Brusselse beeldhouwers: de Bormans. Dit baanbrekende kunstwerk is in zijn oude luister hersteld en biedt ons een fascinerend inzicht in de 15de-eeuwse internationale uitwisselingen binnen Europa.
Een "Bormaneske" ontdekking
Myriam Serck, de vroegere directrice van het KIK, ontdekte tijdens een bezoek aan de basiliek van San Nazaro Maggiore een altaarstuk waarvan men toen dacht dat het van Duitse oorsprong was. Veel van de details onthulden echter een Brusselse herkomst. "Ondanks de staat van het retabel, dat toen bedekt was met bruine vernislagen en een dikke laag stof, wezen de stijl en de uitzonderlijke kwaliteit van het houtsnijwerk op een typisch Bormanesk werk", zegt Emmanuelle Mercier, hoofd van het Atelier polychrome houtsculptuur van het KIK. Het was de ontdekking van merktekens in het hout die onherroepelijk bevestigde dat het kunstwerk inderdaad werd gemaakt door de gilden van beeldhouwers en houtbewerkers van de stad Brussel.
De dynastie van beeldhouwers aan wie het 15de-eeuwse retabel nu wordt toegeschreven, de Bormans, onderscheidde zich door hun uitzonderlijke beheersing van de beeldhouwkunst. Hun meesterschap in het snijden van ronde-bossebeelden, volledig driedimensionale volplastische beelden, trok de aandacht van de machthebbers van die tijd. Hun faam verspreidde zich tot ver buiten de grenzen van de voormalige Zuidelijke Nederlanden en hun altaarstukken werden door heel Europa geëxporteerd. De Bormans behoorden tot het gilde van de Vier Gekroonden, dat bestond uit metselaars, steenhouwers, beeldhouwers en leidekkers uit de stad, en waarvan het huis op nummer 18 van de Grote Markt staat. "We weten nu dat de familie oorspronkelijk uit Leuven kwam. Jan II vestigde zich in Brussel, waar hij in 1479 lid werd van de gilde, gevolgd door zijn zoon Pasquier in 1492 en Jan III in 1499, en niet te vergeten Marie, ook een beeldhouwster, die overleed in 1545."
Een stripverhaal in reliëf
De restauratie van dit Brabantse altaarstuk is veel meer dan een conservatie: het is een echte duik in de geschiedenis, een herontdekking van de technieken en kleuren uit de middeleeuwen. Maar wat is een altaarstuk of retabel eigenlijk? Een altaarstuk is een liturgisch object dat op een altaar wordt geplaatst en meestal het lijdensverhaal van Christus of het leven van de Maagd Maria uitbeeldt. Retabels zijn als beelddozen die verhalen van heiligen vertellen en dienen als visuele hulpmiddelen tijdens religieuze ceremonies. In Milaan stond dit altaarstuk oorspronkelijk in een kapel, maar later werd het verplaatst naar het koor van de kerk, ingemuurd en beschermd door glas.
Naast de esthetische schoonheid dompelt dit altaarstuk ons onder in de middeleeuwse geschiedenis en de internationale handel van die periode. "In opdracht van een rijke Milanese koopman die handel dreef met het Noorden, stelt het retabel de drie wijzen voor die van ver zijn gekomen om hun geschenken aan te bieden. Hun tocht, zoals te zien is in de landschappen op de achtergrond, weerspiegelt misschien de lange reizen en intense uitwisselingen binnen middeleeuws Europa", legt Emmanuelle uit.
"In de 19de eeuw was er een tendens om af te stappen van de polychromie van middeleeuwse sculpturen, die werd gezien als te schreeuwerig, zelfs vulgair. Dit leidde tot het slordig verwijderen van alle verf of, zoals hier gebeurde, het aanbrengen van dikke donkere patina's."
Zorgvuldige restauratie
Dit middeleeuwse meesterwerk is zorgvuldig gerestaureerd en onthult nu prachtige details die eeuwenlang verborgen zijn gebleven. Voordat de restauratie kon beginnen, was een intensieve onderzoeksfase nodig om de gebruikte technieken te begrijpen en te ontcijferen wat er onder het dikke bruine vernis schuilging. Er werden oplosbaarheidstests en specifieke methoden toegepast om het vernis te verwijderen zonder de polychromie te beschadigen.
Het restauratieteam stond voor veel uitdagingen. De complexiteit van het werk ligt in het feit dat elk oppervlak van het retabel anders is, waardoor de restauratiemethode voortdurend moest worden aangepast. Emmanuelle Mercier vertelt: "We vinden zowat alle technieken en decoratieve motieven die in het Brussel van de late 15de eeuw werden gebruikt op een bijna overdadige manier samengebracht in één kunstwerk." Motieven die ooit onleesbaar waren, zijn weer tevoorschijn gekomen, net als gezichten waarvan de uitdrukkingen opnieuw kunnen worden waargenomen. Subtiele details, zoals het ontdekken van de witte tanden in de monden van de personages, geven de indruk dat de figuren voor onze ogen terug tot leven zijn gekomen komen.
"We vinden zowat alle technieken en decoratieve motieven die in het Brussel van de late 15de eeuw werden gebruikt op een bijna overdadige manier samengebracht in één kunstwerk."
De oorspronkelijke grandeur herstellen
Het altaarstuk in Milaan was bedekt met een dikke laag bruin vernis, waarop zich stof had opgehoopt, waardoor de oorspronkelijke schoonheid werd aangetast.
Dit onderzoeksproject en de restauratie van de Aanbidding der Koningen zijn uitgevoerd in samenwerking met de Superintendentie van Cultureel Erfgoed van Milaan, de parochie van San Nazaro Maggiore en het aartsbisdom Milaan, en worden begeleid door een internationaal wetenschappelijk comité. Het werd mogelijk gemaakt door het Fonds Jean-Jacques Comhaire en het Fonds René en Karin Jonckheere beheerd door de Koning Boudewijnstichting, samen met de Fondation Périer-d'Ieteren en de Italiaanse bank Intesa San Paolo.
Triptiek van Dieric Bouts na meer dan 500 jaar vanuit Granada tijdelijk terug naar België
Het KIK heeft de komende jaren een nieuwe speciale gast op bezoek. De Triptiek van de Kruisafneming, geschilderd door Dieric Bouts tussen 1450 en 1458, zal geanalyseerd en gerestaureerd worden voor het in 2026 terugreist naar de Koninklijke Kapel van de kathedraal van Granada in Spanje.
