Ga verder naar de inhoud

Restauratie en onderzoek van het bovenste register van het geopende Lam Gods

Nadat het gesloten veelluik (2012-2016) en het onderste register van het geopende veelluik (2016-2019) reeds behandeld zijn, is nu het bovenste register van het Lam Gods in geopende toestand aan de beurt. Gedurende drie jaar voert het interdisciplinaire team van het KIK de derde onderzoeks- en restauratiefase uit van het monumentale, vroeg 15de-eeuwse kunstwerk van de hand van de gebroeders van Eyck, bewaard in de Sint-Baafskathedraal in Gent.

Opdrachtgever

Kathedrale Kerkfabriek Sint-Baafs

Periode
2023-2026
Partners
MSK Gent
Universiteit Antwerpen
Universiteit Gent
Belspo
Agentschap Onroerend Erfgoed
Getty Foundation (Los Angeles)
Gieskes-Strijbis Fonds (Amsterdam)
Closer to Van Eyck
Stad Gent
Kerkfabriek Sint-Baafs
Art in Flanders
Bisdom Gent
Agentschap Kunsten en Erfgoed
Meer weten?
Dr. Hélène Dubois
Toon e-mail
Camille De Clercq
Toon e-mail

Het bovenste register en zijn uitdagingen

In 2012 startte het KIK in brede samenwerking een grootscheepse restauratiecampagne van een van ’s werelds meest iconische kunstwerken: het Lam Gods (1432) van de gebroeders van Eyck, bewaard in de Sint-Baafskathedraal in Gent. Het proces verloopt in drie fases. De zeven panelen van het bovenste register van het open veelluik zijn nu aan de beurt voor een gespecialiseerde behandeling die erop gericht is het gehele kunstwerk van het Lam Gods in een homogene, veilige toestand te conserveren en valoriseren. Het bovenste register van het open altaarstuk verschilt van de rest van het topstuk op twee belangrijke punten. Enerzijds is het opmerkelijk door zijn technische en stilistische verscheidenheid. Het combineert drie grote centrale figuren (Maria, de Godheid en Johannes de Doper) in een complex decor met aan weerszijden groepen zingende en musicerende engelen tegen een blauwe lucht en ten slotte grote alleenstaande naakten, Adam en Eva, aan de zijkanten. Anderzijds is de staat van bewaring van de panelen zeer verscheiden, doordat zij in het verleden niet dezelfde behandelingen hebben ondergaan en niet allemaal in gelijke omstandigheden zijn bewaard.

De drie centrale panelen met Maria, God de Vader en Johannes de Doper zijn in 1794 geconfisqueerd en naar Parijs gebracht om tot 1815 in Musée Napoléon te blijven. Daarna zijn ze teruggeplaatst in de Sint-Baafskathedraal. De problematiek van deze panelen is grotendeels gelijkaardig aan die van de panelen bij de eerste en tweede restauratiefase. Er zijn veel retouches en overschilderingen aanwezig. De grootste uitdaging is de restauratie van de achtergrond van de drie middelste figuren, want daarop bevinden zich persbrokaten, een gesofisticeerde techniek van textielimitatie om dure weefsels weer te geven. Persbrokaten zijn kleine reliëfapplicaties bestaande uit tinblad, was, goudblad en verflagen. De complexe samenstelling van uiteenlopende materialen met elk hun specifieke degradaties door de eeuwen heen zorgt ervoor dat de restauratie ervan bijzonder delicaat is.

De zijluiken met de zingende en musicerende engelen en Adam en Eva kennen ook een eigen geschiedenis. De panelen met de engelen werden in 1816 verkocht aan een kunsthandelaar. Na enkele omzwervingen kwamen ze in 1821 in de koninklijke Pruisische collectie in Berlijn terecht. In 1894 werden deze oorspronkelijke tweezijdige luiken overlangs gezaagd om alle beschilderde oppervlaktes tegelijk te kunnen tonen. Na de Eerste Wereldoorlog werden de panelen teruggebracht naar de kathedraal in Gent als vergoeding voor oorlogsschade door het Verdrag van Versailles. Deze schilderijen bevatten veel jeugdbarsten; scheurtjes die ontstaan zijn tijdens het droogproces van de verflagen. Ook de parkettage aan de achterzijde creëert een extra uitdaging bij de restauratie. De panelen van Adam en Eva bleven in België en kregen in 1861 een plaats in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (KMSKB). In 1920 werden zij in depot gegeven aan de Sint-Baafskathedraal, bevestigd door een koninklijk besluit in 1921, en vanaf toen werd het Lam Gods terug in zijn geheel getoond in de kerk. De houten dragers van de panelen met Adam en Eva zijn al tijdens de eerste restauratiefase aangepakt. De grote oppervlakte aan overschilderingen vormt een uitdaging tijdens fase 3.

Tijdens de derde fase stabiliseert het team de verflagen en de houten dragers van het bovenste register van het Lam Gods en wordt het picturale evenwicht tussen alle panelen hersteld. In eerste instantie worden de niet-originele vernislagen weggenomen en wordt er onderzocht welke 16de-eeuwse overschilderingen er zijn en of die kunnen worden verwijderd om het originele werk van de gebroeders van Eyck bloot te leggen. De lacunes in de beschilderde panelen worden opgevuld en nauwkeurig geretoucheerd. De conservators-restaurators recupereren de subtiele nuances en details van het origineel en met het blote oog zal het Lam Gods er als een prachtig geheel uitzien. Op de website Closer to Van Eyck kan de bezoeker inzoomen op het Lam Gods en de retouches zullen daarop wel te detecteren zijn. Tot slot krijgt het retabel een nieuwe vernislaag om de kleuren te verzadigen en het oppervlak te beschermen. Ook de houten panelen en de lijsten worden behandeld. De handenscheiding tussen Hubert en Jan van Eyck, een van de grote mysteries van de kunstgeschiedenis, wordt verder onderzocht. De analyse en de duurzame restauratie van het altaarstuk leveren niet alleen op esthetisch vlak een cruciale bijdrage, maar ook op vlak van de geschiedenis van schildertechnieken in de late middeleeuwen in het algemeen en die van de gebroeders van Eyck in het bijzonder.

BZZ1844

“Onze expertise in de complexe problematiek rond het Lam Gods is, zowel op het vlak van de uitvoering als op dat van het wetenschappelijk onderzoek, uniek. Ze stelt ons in staat om de materiële en visuele samenhang van het hele altaarstuk na de restauratie te garanderen. De behandeling van deze zeer diverse panelen, met prachtige levensgrote figuren en uiteenlopende problematieken, is een ware uitdaging.”

Dr. Hélène Dubois (KIK), projectleiding

Een toppunt van samenwerking

Voor de derde fase van de restauratiecampagne van het Lam Gods, die van het bovenste register in geopende toestand, staat opnieuw het interdisciplinaire team van het KIK klaar. Het bestaat uit hoogst gespecialiseerde conservators-restaurators, chemici, fysici, technici, fotografen en kunsthistorici, die door hun ervaring tijdens de eerste twee fases de homogeniteit van het project verzekeren. De wezenlijke en diepgaande interdisciplinariteit van het KIK vormde reeds de basis van de twee eerdere restauratiefases en werd zowel op nationaal als op buitenlands niveau geprezen. Het kernteam van het KIK wordt aangevuld met internationaal erkende deskundigen in de conservatie-restauratie van vergulding en polychromie en, voor deze derde fase in het bijzonder, van persbrokaten uit de 15de en 16de eeuw. Het project wordt ook wederom begeleid door een internationale en interdisciplinaire commissie van experten en door actoren uit de Vlaamse en Belgische erfgoedsector.

Hilde De Clercq

“We zijn trots dat we met het KIK opnieuw onze interdisciplinariteit mogen tentoonspreiden voor de behandeling van de laatste fase van het Lam Gods. Elke etappe van de conservatie-restauratie gaat samen met uitvoerig onderzoek door verschillende teams van onze instelling en externe partners; onderzoek dat we gedetailleerd documenteren en via diverse kanalen delen met het publiek. Het KIK streeft zoals altijd naar maximale kennisdeling en ontsluiting van vernieuwende wetenschappelijke gegevens die we ten dienste stellen van de erfgoedsector en de brede erfgoedgemeenschap.”

Dr. Hilde De Clercq, Algemeen Directeur

Een behandeling in drie fases

De vorige fasen van de restauratiecampagne – de eerste van het gesloten veelluik (2012-2016) en de tweede van het onderste register van het geopende veelluik (2016-2019) – leidden al tot verbluffende ontdekkingen. Al vlug bleek in 2012 dat de toestand van het altaarstuk complexer was dan gedacht. Zo werd de originele schildering van Jan van Eyck, vijf eeuwen lang gedeeltelijk verborgen onder overschilderingen, herontdekt en blootgelegd. Bijzonder was de revelatie van het oorspronkelijke lam op het centrale paneel in 2018. De 16de-eeuwse picturale lagen werden zorgvuldig verwijderd om plaats te maken voor Van Eycks 15de-eeuwse voorstelling, die er heel anders bleek uit te zien. De herwonnen picturale kwaliteit van de schilderijen overtreft alle verwachtingen. De experts van het KIK konden verder de handen van Jan en Hubert van Eyck onderscheiden, de authenticiteit van de inscripties met datum en toeschrijving op de lijst aantonen en de prachtige steenimitaties op de lijsten onthullen, die de schilderingen op illusionistische wijze in een architecturale omgeving plaatsen. Ook voor de derde fase, die in het voorjaar van 2026 afgerond zal zijn, worden interessante vondsten verwacht.

20220310 Bonka KIK Online 05496

“Met het onderzoek, de behandeling en de publicaties van de twee vorige fases vestigden het KIK en zijn partners een mijlpaal in de kennis over de schilderkunst van de gebroeders van Eyck. Met de nieuwste technologieën en een uitgebreid interdisciplinair team werden de paneelschilderijen aan een diepgaande studie onderworpen waardoor zowel de ondertekening, de bijdrage van elk van de gebroeders van Eyck, als de verschillende overschilderingen die achteraf werden doorgevoerd voor het eerst van elkaar onderscheiden konden worden. Ook in de laatste fase van de restauratie zetten we de zoektocht verder. Op de zeven bovenste panelen van de binnenzijde zullen ongetwijfeld zaken aan het licht komen die tot nu toe niet geweten zijn.”

Camille De Clercq, departementshoofd conservatie-restauratie

De restauratie van het Lam Gods is een project in opdracht van de kerkfabriek van de Gentse Sint-Baafskathedraal. Het dossier voor de derde fase werd Europees aanbesteed en opnieuw gegund aan het KIK. De financiering van deze fase komt voor 80% van Vlaanderen, waarvan 40% Kunst en erfgoed en 40% Onroerend erfgoed (in totaal: 1 500 000 euro). De overige 20% valt ten laste van de kerkfabriek en wordt door het Wetenschappelijk Fonds Baillet Latour medegefinancierd. Het Gieskes-Strijbis Fonds en de universiteiten van Antwerpen (UAntwerpen) en Gent (UGent) ondersteunen het wetenschappelijk onderzoek. Net als bij de eerste twee fasen van de grootschalige restauratiecampagne van het Lam Gods kan het publiek de behandeling van dichtbij volgen. Sinds 8 mei 2023 kunnen bezoekers elke weekdag, tijdens de openingsuren van het Museum voor Schone Kunsten in Gent, de restauratoren van het KIK aan het werk zien in het atelier in het museum. Het Lam Godsretabel is nog steeds te bezichtigen in het bezoekerscentrum in de Sint-Baafskathedraal. De panelen die voor restauratie in het MSK zijn, zijn tijdens de werken vervangen door kopies op het retabel in de kathedraal.

Meer weten?

Het KIK ontsluit de resultaten van het onderzoek op de website en op Closer to Van Eyck (in samenwerking met de Getty Foundation) waarop je kan inzoomen op hoge resolutiebeelden van het Lam Gods en alle andere schilderijen van Jan van Eyck en zijn atelier. De website werkt volgens het open access-principe en richt zich tot zowel onderzoekers als het grote publiek. Tijdens en na de restauratiecampagne volgen er ook publicaties, lezingen tijdens internationale colloquia, gastcolleges in universiteiten en presentaties voor het brede publiek van kunstliefhebbers. Over de eerste twee fases van de restauratie werd reeds uitvoerig gepubliceerd in The Ghent Altarpiece. Research and Conservation of the Exterior (2020) en The Ghent Altarpiece. Research and Conservation of the Interior: The Lower Register (2021).


Bron afbeeldingen: Sint-Baafskathedraal Gent, www.artinflanders.be, foto’s KIK-IRPA

Volgend project

Textielwerktuigen uit het Industriemuseum Gent zijn de oudste in hun soort

Voor het eerst heeft het KIK onderzoek gedaan naar historische machines uit het industriële verleden van België. Het gaat om de Mule Jenny en de Twijnmolen, twee eeuwenoude grote textielwerktuigen uit het Industriemuseum Gent voor het spinnen en twijnen van draden. Onze specialisten konden vaststellen dat de twee topstukken de oudste ter wereld zijn in hun soort.

Bekijk dit project