Cel preventieve conservatie
Voorkomen is beter dan genezen. Die wijsheid gaat ook op voor ons erfgoed. En dat is precies waar het team preventieve conservatie zich op toelegt. Ze brengen alle risico’s op schade voor uw object of collectie in kaart én adviseren hoe u problemen vermijdt.
Waarom preventieve conservatie?
Preventieve conservering omvat alle maatregelen en acties die erop gericht zijn toekomstige schade aan een kunstvoorwerp of een erfgoedcollectie te voorkomen of tot een minimum te beperken. Marjolijn Debulpaep, hoofd Preventieve conservatie: “We voeren geen behandelingen of restauraties uit van kunstwerken, zoals onze collega’s in de ateliers. We proberen net te voorkomen dat die ingrepen nodig zijn. De meest efficiënte manier om een collectie te behouden, is door goede bewaar- en tentoonstellingsomstandigheden te creëren.”
Maatwerk voor object of collectie
Schade aan een kunstvoorwerp of een collectie voorkomen? Zo’n preventief traject start altijd met het doorlichten van de specifieke situatie. Daarvoor gaan we meestal ter plaatse kijken. Elke opdracht vergt immers een aanpak op maat: we houden rekening met de materialen waaruit een kunstwerk gemaakt is, zijn bewaartoestand en -omgeving, hoe de verschillende risicofactoren op elkaar inspelen, enzovoort.
Omdat er met zoveel factoren rekening gehouden moet worden, gaat het vaak om bijzonder complexe of langdurige trajecten. Het team werkt daarom vooral op projectbasis.
De meest efficiënte manier om een collectie te behouden, is door goede bewaar- en tentoonstellingsomstandigheden te creëren.
Van analyse tot advies
We analyseren de oorzaken van mogelijke schade aan de hand van de tien schadefactoren voor cultureel erfgoed (zie kader). In functie van de uitkomst kan worden gestart met een aangepaste meetcampagne, laboratoriumtesten, een testopstelling, of kan de toestand in een ruimte, vitrine of zelfs treinstel haarfijn in kaart worden gebracht. Met de resultaten en bijhorend advies helpen we beheerders om hun kunstwerken of collectie(s) optimaal door te geven aan de volgende generaties.
- We geven advies over de geschikte materialen voor preventieve conservatie (voor opslag, expo, bewaring van objecten…).
- We begeleiden de ontwikkeling van de best mogelijke tentoonstellings- of opslagwijze voor bijzondere kunstvoorwerpen zoals de Besloten Hofjes van Mechelen, het wandtapijtkarton van Pieter Coecke van Aelst…
- We doen metingen en geven advies voor de optimale klimaatomstandigheden (temperatuur, relatieve luchtvochtigheid, licht en uv).
- We geven advies hoe schade door micro-organismen, insecten en knaagdieren te voorkomen (geïntegreerde plaagbestrijding of IPM).
- We geven advies over collectiebeheer en depotbeheer. Zo helpen we als coördinator van de RE-ORG Belgium strategie musea om hun collecties in depot te reorganiseren om ze zo toegankelijk te maken voor collectiebeheerders, onderzoekers en publiek.
Een volledige risicoanalyse met concrete adviezen is een intensief werk. Daarom bieden we ook een beperkter alternatief aan. Via de QuickScan-methode bepalen we relatief snel de waarde van en de risico’s voor een collectie. Op basis daarvan kunnen we prioriteiten stellen in de aan te pakken risico’s en ingrepen voorstellen. Dat kan gaan om bijkomende tests of analyses, maar ook bijvoorbeeld om de ontwikkeling van geschikte vitrines, of zelfs het aanpakken van grote risico’s als brand en waterschade.
De tien schadefactoren
Begin jaren 90 ontwikkelde erfgoedwetenschapper Stefan Michalski van het Canadian Conservation Institute (CCI) een model van mogelijke oorzaken van schade aan erfgoed en kunstcollecties: de Ten agents of deterioration of de tien schadefactoren. Het wordt door erfgoedwetenschappers wereldwijd gebruikt als kader voor risicoanalyse en preventief collectiebeheer. De tien schadefactoren zijn van toepassing op alle mogelijke soorten erfgoed en materialen.
Kennis combineren
Om preventieve conservering in de praktijk te brengen, moeten we dus kennis uit verschillende wetenschapsdomeinen combineren. Ons team telt daarom mensen met uiteenlopende achtergronden en specialiteiten. We werken voor onze projecten voortdurend samen met onze collega’s in de ateliers en labo’s, maar ook met externe professionals: conservator-restaurators, erfgoedwetenschappers, curatoren, expodesigners, kunsttransportfirma’s, lichtspecialisten, architecten, (bouw)ingenieurs, kunsthistorici…
Daarnaast hebben we samenwerkingsverbanden met gerenommeerde instellingen, universiteiten en (overheids)organisaties, zowel in België als internationaal.
In België:
- Universiteiten: KULeuven, Universiteit Antwerpen, La Cambre, ULG
- Federale wetenschappelijke instellingen (FWI): alle federale musea, het KMI, de Koninklijke Bibliotheek en het Rijksarchief, BRAIN-be van Belspo
- De gemeenschappen en gewesten: Fédération Wallonie-Bruxelles, Direction du Patrimoine Culturel/Urban.Brussels, Onroerend Erfgoed Vlaanderen, Topstukkenraad
- Kenniscentra: FARO, CIPAR, MOWA, MSW
- ICOM-Vlaanderen en ICOM-Belgique Wallonie Bruxelles
- Erfgoed KBS (Fonds Comhaire)
In het buitenland:
- International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property (ICCROM) Rome
- Canadian Conservation Institute (CCI), Ottawa
- Central Institute for Conservation (CIK), Belgrado
Meer aandacht voor preventieve conservering
Experte Laura Debry: “Preventieve conservering heeft een enorme impact door het voorkomen van problemen. Het biedt een duidelijke meerwaarde binnen de erfgoedsector, maar die is nog onvoldoende bekend. We vinden het daarom belangrijk om onze kennis te delen en te verspreiden. Onze teamleden zijn naast hun projecten actief als docent of spreker op lezingen. En we organiseren studiedagen en congressen voor geïnteresseerden uit binnen- en buitenland. We verwelkomen ook regelmatig stagiairs om hen de kneepjes van het vak te leren.”
Onze specialisten zijn actief als lid van de Working Group Preventive Conservation van het International Council of Museums (ICOM-CC), in de expertenpool voor de advisering van het Cultureel erfgoeddecreet van de Vlaamse Regering en in verschillende wetenschappelijke commissies.
AGATO: een online tool voor mixed-media objecten
Elke Otten: “In de loop van 2022 lanceren we AGATO: een online tool om erfgoedprofessionals te helpen bij de preventieve conservering van mixed-media objecten. De verschillende materialen in deze complex samengestelde objecten hebben immers elk hun specifieke eisen voor bewaring.”
Wilt u nagaan welke risico’s de materialen in uw mixed-media object lopen en hoe u schade kan vermijden? In AGATO voert u basisinformatie in over uw object, de materialen, hun conditie en de omgevingsomstandigheden. Zo krijgt u direct een beoordeling van de risico’s voor uw object en nuttige aanbevelingen.
AGATO is een online decision support tool, speciaal voor beheerders van erfgoedcollecties, gericht op de goede bewaring van historische mixed-media objecten. Het begeleidt de gebruiker bij het inschatten van de risico’s waaraan een collectiestuk wordt blootgesteld en geeft aanbevelingen om in de toekomst schade te vermijden en bewaaromstandigheden te verbeteren.
Deze tool voor preventieve conservatie is zowel relevant voor kunstcollecties als voor verzamelingen van religieuze objecten, manuscripten, historische (meet)instrumenten, kostuums, ethnografische objecten, e.a.
De tool AGATO werd ontwikkeld in het kader van het Belspo BRAIN-be-project ArtGarden, met de KU Leuven en de Universiteit Antwerpen als partners.
Vanaf 8 december 2022 gratis beschikbaar op agato.kikirpa.be.